Една година помина од рокот да се усвојат дополнителни заштити, но повеќето земји од ЕУ сѐ уште немаат никакви промени
Автор: Мари Теракол и Ида Новерс (Меѓународна мрежа за укажување)
Укажувањето им овозможува на оние кои се сведоци на неправилности да ги изнесат таквите прашања на виделина, и е од суштинско значење за борбата против корупцијата и зачувувањето на демократијата. Сепак, низ Европската унија (ЕУ), законите прават многу малку за да ги заштитат оние што се осмелуваат да укажат.
Како одговор, ЕУ усвои значајна Директива за заштита на укажувачите во 2019 година. Таа вклучува многу важни одредби за заштита на укажувачите низ Унијата, пополнувајќи ги празнините во постојното законодавство на многу земји и барајќи од сите земји-членки да донесат законодавство за нивна заштита. Некои од најважните вклучуваат заштита на идентитетите на укажувачите и обврската за повеќето компании и јавни институции да воспостават механизми за заштитено укажување. Овие основни чекори се клучни за укажувачите да имаат можност безбедно да ја споделат вистината и дека пријавите нема да се игнорираат.
Земјите-членки одолговлекуваат
Транспаренси Интернешнл и Меѓународната мрежа за укажувачи (WIN) го прославија усвојувањето на новата директива и почнаа да го следат напредокот на земјите во транспонирањето на законот пред крајниот рок во декември 2021 година. Во 2019 година, WIN го лансираше мониторингот за укажување на ЕУ, а во март 2021 година, WIN работеше со Транспаренси Интернешнл за да објави заеднички извештај за оценување на процесот на транспонирање. Сепак, кога истече крајниот рок, само пет земји-членки го усвоија релевантното законодавство. Уште попоразително, цела година подоцна, само уште осум го следеа примерот – за вкупно 13 од 27 кои ја транспонираа директивата до сега. Уште 13 земји издадоа нацрт-закони за кои ќе биде потребно време да се усвојат, а Унгарија не го ни започна процесот. Сега, остануваме да се прашуваме дали земјите некогаш имаат намера сериозно да ја сфатат заштитата на укажувачите.
Се чини дека ова чувство го дели и Европската комисија, која започна со прекршочни постапки против земјите-членки на ЕУ уште во јануари. Во јули и септември, Комисијата презеде дополнителни чекори и испрати формални барања до 18 земји кои не ги завршија мерките за транспонирање за усогласување со правото на ЕУ, давајќи им рок од два месеци да одговорат. Доколку нивните одговори не се задоволителни, Комисијата може да одлучи да ги упати овие случаи до Судот на правдата.
Комплицирано патување
Бугарија направи голем чекор назад кога нејзиниот парламент, со невиден чин, ги отфрли двата предлог-закони за заштита на укажувачите. Се чини дека ова се должи на политички маневри, а не на содржината на самиот предлог-закон, во контекст на висока тензија по уште еден неуспех да се формира влада. Заедно со Транспаренси Интернешнл Бугарија, го повикуваме премиерот да ја стави безбедноста на укажувачите над политиката и веднаш да го поднесе предлог-законот повторно до националното собрание без ревизија. Сличен законодавен процес се одржа во Романија, каде што законодавството за транспонирање првично беше усвоено во јуни, а потоа брзо беше вратено во парламентот на ревизија од претседателот, откако беше покрената загриженост за некои од неговите одредби. За среќа, тие не дозволија ова да стои и беше презентиран втор предлог-закон кој конечно беше усвоен во декември оваа година.
Содржината на законот е важна
За да се осигура дека транспонирањето не резултираше со слабеење на постојната заштита – бидејќи единаесет земји на ЕУ веќе имаа посветено законодавство за заштита на укажувачите пред усвојувањето на правилата ширум ЕУ – директивата вклучи клаузула за нерегресија. Исто така, јасно беше наведено дека владите можат да ги надминат минималните стандарди со воведување или задржување на одредби кои се поповолни за укажувачите. Така, владите можат да донесуваат закони надвор од минималните стандарди и да воведат или задржат одредби кои се понапредни.
Експерти во Ирска истакнаа како новите амандмани би можеле директно и индиректно да го намалат нивото на веќе обезбедената заштита, особено новите кривични санкции за „свесно лажно пријавување“, што може сериозно да ги одврати вистинските укажувачи да размислуваат да зборуваат. Во Романија има слична загриженост дека новиот закон всушност ги намали правата на укажувачите со воведување нови услови за јавно известување на информациите – ограничувања што не постоеја според претходниот закон.
Дури и во Франција, каде транспонирањето беше особено прогресивно, постои загриженост дека дополнителните правила за тајност би можеле да ја намалат заштитата што беше достапна во претходниот режим. Апсурдно, ова би значело дека укажувачите во овие земји сега може да бидат помалку заштитени како резултат на транспонирањето на директивата отколку пред нејзиното усвојување.
Државите мора да дејствуваат итно за да се осигураат дека нема да се чека уште една година за заштитата на укажувањето во ЕУ. Сепак, тие не треба да ги користат нивните одложувања од минатото за да ја оправдаат работата зад затворени врати. Недостатокот на транспарентност и малото учество во законодавните процеси имаат тенденција да резултираат со неефективно законодавство, преполно со дупки и оневозможено со практични предизвици во спроведувањето, потенцијално дури и неисполнување на минималните барања. Ова се чини дека е случај во Португалија, каде што новиот закон ја ограничува можноста за укажувачите директно да пријавуваат до властите, што е спротивно на барањето на директивата во тој поглед и е далеку од најдобрата практика. Исто така, загрижувачка е ситуацијата во Италија каде се подготвува нацрт-закон без соодветни консултации. Во Малта, законот кој беше усвоен навидум преку ноќ минатата година сега се соочува со сериозни критики и експертите за заштита на укажувачите го етикетираат како тројански коњ.
Само значајна консултација со широк опсег на засегнати страни, вклучително и практичари кои имаат искуство со работа со укажувачи, како што се организациите на граѓанското општество, синдикатите, здруженијата на работодавачи и здруженијата на новинарите – може да обезбеди дека законодавството ги зема предвид предизвиците и потребите на сите оние најмногу погодени од него, за да се заштити јавноста од штета и корупција.
Укажувачите ширум ЕУ ќе се чувствуваат способни да зборуваат за јавен интерес само ако државите соодветно дадат приоритет на усвојувањето на законите за укажување преку транспарентен и инклузивен процес. Државите мора да обезбедат заштита на високо ниво, надвор од минималните стандарди на директивата, за да можат укажувачите да пријавуваат за неправилности што се закана за животот, трошат многу потребни јавни средства и ја ставаат на ризик целата наша планета.
