Индексот на перцепција на корупцијата (ИПК) дава вознемирувачка слика за Источна Европа и Централна Азија, регион кој се бори со нефункционално владеење на правото, зголемен авторитаризам и системска корупција. Просечниот резултат за Источна Европа и Централна Азија е 35, од вкупно 100, со што е втор регион со најнизок резултат во светот.
Големото демократско назадување и слабеењето на правосудните системи ја поткопуваат контролата врз корупцијата, бидејќи институциите како полицијата, обвинителите и судовите честопати не се во можност да ги истражат и казнат оние кои ја злоупотребуваат нивната моќ. Во регион каде што војната и инфлацијата ги зголемуваат нивоата на сиромаштија, од клучно значење е лидерите да дејствуваат за општото добро. Сепак, постојат безброј примери на јавни функционери кои системски влијаат врз политиките и институциите со цел да ја зголемат нивната моќ и да украдат јавни средства. Лидерите треба итно да го зајакнат владеењето на правото, правата и демократијата, но многумина од нив истите системски ги напаѓаат.
Индексот на перцепција на корупцијата за 2023 година покажува дека додека повеќето земји во Источна Европа и Централна Азија немаат напредок во борбата против корупцијата, пет земји значително ги подобрија своите резултати на ИПК во последните 10 години. Ова покажува дека и покрај значителните предизвици со кои се соочува поголемиот дел од регионот, промени се можни.
Останатите стагнираа во нивните антикорупциски напори, освен Босна и Херцеговина (ИПК резултат: 35), Турција (34) и Туркменистан (18), кај кои е забележано намалување. Турција, исто така, годинава го достигна својот најнизок резултат на ИПК досега, како и Србија (36), Русија (26) и Таџикистан (20).
Слабата правда ѝ дозволува на корупцијата да напредува
Во регионот, многу влади го контролираат судството и институциите за спроведување на законот за да ја задржат неказнивоста на корупцијата за оние што се дел од привилегирани кругови. За Грузија и земјите од Западен Балкан, овие постојани практики стојат на патот за членство во Европската унија. Ова е исто така случај и со Молдавија и Украина, иако овие земји прават суштински реформи во нивните правосудни системи.
Долгорочната кампања на режимот на Путин да доминира со Русија (26) и нејзините ресурси, длабоко ја вкорени корупцијата во земјата. Владата во голем обем ги контролира јавните институции, притоа во широки размери и без одговорност злоупотребувајќи ја својата моќ. Ерозијата на судската независност во Русија ја зголеми неказнивоста на коруптивните практики, сериозно поткопувајќи ја довербата на јавноста во правосудниот систем. Режимот, исто така, го користи овој систем за да ја потисне опозицијата, со што ја зацврстува својата контрола врз власта. Заклучок е дека владејачката елита може да ги следи деструктивните амбиции без воздржување, а тековната војна на Русија против Украина покажува колку опасни можат да бидат последиците од неконтролираната моќ.
Само што почнаа да се појавуваат некои мали знаци на напредок, судството во Северна Македонија (42) беше значително нарушено со недемократски направени измени на Кривичниот законик. Одлуката за намалување на казните за злоупотреба на службената положба за лична корист и скратените рокови за покренување на постапка за сомнителни случаи на корупција, одат во корист на корумпираните: се проценува дека околу 200 случаи ќе бидат отфрлени, вклучително и оние против поранешни високи функционери. Политички мотивираните назначувања и разрешувањата на судските функционери предизвикуваат дополнителна загриженост за способноста на судството ефикасно да се бори против корупцијата.
Поради ранливоста на политичкиот притисок, правосудните системи во Босна и Херцеговина (35) и Србија (36) во голема мера не можат да ги гонат и санкционираат јавните функционери кои ја злоупотребуваат нивната позиција. Слабите закони, надзорните институции и каналите за известување, исто така, придонесоа за тековниот пад на ИПК на овие две земји.
Комплексното управување и судските структури во Босна и Херцеговина оставаат простор за концентрација на моќ во водечките етнички политички партии. Нивното доминантно влијание врз сите гранки на власта придонесува за системска корупција и го поткопува самото функционирање на државата, што доведува до тоа граѓаните да ја изгубат довербата во институциите. Ранливоста на обвинителството и судството значително ги поткопува антикорупциските напори, каде што големите скандали остануваат нерешени.
Овој негативен тренд е влошен со напорите на политичките елити да се замолчат набљудувачите преку ново и предложено законодавство кое ја криминализира клеветата, го таргетира независното граѓанско општество и го санкционира секој што ги “омаловажува државните власти”. Исто така, доколку биде усвоен, последниот предлог-закон за имунитет ќе биде дополнителен удар за веќе слабото владеење на правото во Република Српска. Тоа би ја намалило способноста на судовите да бараат одговорност од јавните функционери, вклучително и пратениците и членовите на извршната власт, а би се однесувало на претходните кривични дела, како и на новите.
Автократијата овозможува неоспорена корупција
Рангирани на дното во регионот, Азербејџан (23), Таџикистан (20) и Туркменистан (18) продолжуваат да се борат со сериозни проблеми со корупцијата. Авторитарната контрола врз државните институции од страна на владејачките елити се цврсто вкоренети, при што корупцијата се користи за да се одржи власта и да се избегне одговорноста. Ниските оценки на овие земји ги одразуваат системските дефицити во управувањето и недостатокот на независен надзор, каде што корупцијата еродира различни нивоа на општество и држава, додека ги поткопува граѓанските и политичките права.
Во Грузија (53) корупцијата продолжува да биде проблем, што укажува на подлабоко системско прашање – концентрацијата на моќта и сеприсутното влијание на елитите врз државните институции и донесувањето одлуки. Веќе неколку години, Грузија доживува демократско назадување, каде што продлабоченото заробување на државата и корупцијата на високо ниво ја претвораат владата во клептократија. Дополнителен знак за ова е неодамнешното „враќање“ во активната политика на Биџина Иванишвили, основачот на владејачката партија, кој беше клучен во заробувањето на институциите во земјата. Иако Грузија некогаш беше позната како шампион во борбата против корупцијата, проблемот со корупцијата во земјата сега порасна до тој степен што таа е една од неколкуте големи пречки за интеграција во ЕУ.
И покрај тоа што беше формирана нова антикорупциска агенција по барање на ЕУ, нејзината независност е доведена во прашање и не и беа доделени истражни овластувања за справување со корупцијата на високо ниво, која продолжува да ужива неказнивост. Без значителни реформи, се очекува Грузија да потоне уште подлабоко во клептократски стил на владеење.
Казахстан (39) постигнува одреден напредок во решавањето на проблемите со корупцијата, вклучително и преку правни реформи и враќање на украдените средства. Сепак, овие напори се засенети од неговото автократско владеење заедно со недостатокот на транспарентност и независност на судството. Ова, заедно со трајното влијание на моќните политички елити, дозволува корупцијата да напредува. За да постигне значителен напредок, Казахстан мора да ги направи своите антикорупциски иницијативи сеопфатни, транспарентни и без политичко мешање, истовремено обезбедувајќи пошироки демократски реформи.
Големиот пад на Турција (34) од 8 поени од 2015 година наваму се должи на премногу доминантната извршна власт и малкуте демократски контроли. Недоволните закони против корупцијата, неподготвеноста да се спроведат овие закони и недостатокот на независност на судството стојат на патот на напредокот. Трагичните последици од земјотресот во февруари 2023 година покажаа како цената на корупцијата понекогаш се плаќа во човечки животи.
Србија (36) е сведок на демократски пад, при што нејзината автократска влада користи специјални закони за да ја ограничи транспарентноста во големите проекти. Неодамнешен закон овозможи најмалку една милијарда евра јавни средства, наменети за „Експо 2027“, со ризик од надуени договорни цени и неквалитетни градежни работи. Обвинителството, исто така, занемари да постапи по јавно презентираните докази дека изборните измами биле во корист на актуелната Српска напредна партија и нејзините сојузници на изборите во декември 2023 година. Оваа политички заробена правна институција не успева да го заштити јавниот интерес во клучно време, намалувајќи ја способноста на земјата да ја запре корупцијата.
Црна Гора (46) покажува како претходното заробување на државата може да остави трајни последици врз институциите. По три децении еднопартиско владеење кое заврши во 2020 година, многумина се чувствуваа охрабрени да пријават корупција од минатото. Сепак, бавниот напредок во процесирањето на овие случаи и борбата за обнова на функционално судство, откриваат колку заробувањето од страна на поранешниот режим, и организираниот криминал длабоко го уништија правосудниот систем. Овие недостатоци, исто така, ја покажуваат неспособноста на моменталната влада да создаде клучни реформи. За да биде успешна, коалициската влада предводена од „Европа сега!“ мора да даде приоритет на борбата против корупцијата и организираниот криминал.
Рани чекори кон интегритет
Во двете години по Кадифената револуција од 2018 година, Ерменија (47) доживеа значајни демократски и антикорупциски реформи. Сепак, напредокот против корупцијата е во застој, првенствено поради ограниченото спроведување на овие нови мерки. И покрај тоа што се соочува со предизвикувачки безбедносни закани – како и многу земји во регионот – Ерменија има потенцијал да се справи со таквите тешкотии и да ги претвори силните политики во подобра контрола на корупцијата.
Украина (36) оваа година освои три поени на ИПК, продолжувајќи го 11-годишниот пораст. Ова се случи додека руската војна против земјата претставуваше огромен предизвик за управувањето и инфраструктурата на Украина, зголемувајќи ги ризиците од корупција. Фокусот на реформите во правосудниот систем, вклучително и реструктуирањето на судските самоуправни тела и зголемувањето на судската независност, беше клучен. Напорите за зајакнување на капацитетот и независноста на антикорупциската агенција (НАБУ) и антикорупциското обвинителско тело (САПО) – заедно со националната антикорупциска стратегија и нејзината сеопфатна програма за имплементација – обезбедија солидна основа за тековните напори против корупцијата.
Напредокот дополнително се докажува и со силниот ангажман на граѓанското општество, како што е повторување на барањето на јавните службеници да поднесат е-декларации за нивниот имот. Јавните набавки на Украина остануваат во голема мера конкурентни, добивајќи признание од Светската банка. Напорите на владата, особено во областа на реконструкцијата, беа клучни за поттикнување на одговорност и контрола.
И покрај овие подобрувања, постоењето на значителен број случаи на корупција на високо ниво останува главна грижа. Напорите на владата да се справи со корупцијата на највисоко ниво – вклучително и преку отпуштања и кривични постапки – ја покажуваат нејзината посветеност за справување со проблемот. Ова исто така покажува дека постоечките системи се функционални и способни да детектираат такви случаи. Сепак, тие ги нагласуваат тековните предизвици и потребата од одржливи и сеопфатни антикорупциски мерки за Украина да постигне целосни реформи и европска интеграција.
Узбекистан се издвојува во регионот како значаен подобрувач на ИПК со оценка од 33 (+15 од 2014 година). Клучните чекори вклучуваат создавање на агенција за борба против корупцијата, зајакнување на законодавството и либерализација на економијата. Од голема важност е дека се воспоставени политики и процедури за спроведување на овие закони и поднесени се кривични пријави против бројни корумпирани функционери. Владата, исто така, воведе посилни алатки за внатрешна контрола и ревизија во различни министерства и канцеларии на локалната самоуправа, како што се системи за управување против поткуп. Сепак, нејзиното авторитарно владеење се спротивставува на чекорите кон транспарентност и демократија, спроведувајќи контрола врз законодавните и јавните институции и користејќи го правосудниот систем против критичарите. Ова ја продолжува корупцијата и ја нагласува потребата од сеопфатни реформи.
Демократскиот напредок што го постигна Косово (41), особено во однос на слободните избори и мирната транзиција на власта, сè уште треба да се усогласи со акција против корупцијата. И покрај тековните напори, реформите кои се клучни за независноста во правосудниот систем, како што се воспоставување процес на судска проверка и донесување нов закон што би можел да го зајакне интегритетот во Советот на обвинители, се одвиваат со многу бавно темпо. Уште полошо, континуираното мешање на владата во судските работи, како пример со разрешувањето на шефот на специјалната истражна единица на полицијата, заедно со опструкциите на пратениците од мнозинството на парламентарната истрага за наводен случај за голема корупција, укажуваат дека сè уште нема политичка волја за откажување од контролата и зајакнување на независниот надзор.
Албанија (37) ја подобрува својата оценка преку истраги и гонење на корупцијата на високо ниво, но поголемиот напредок зависи од зајакнувањето на законодавството за кривичната правда и обезбедувањето ефективен надзор над извршната власт. Одлуката за формирање на ново министерство задолжено за антикорупциски активности доаѓа со очекување на ефективни механизми за интегритет. Сепак, ова не може да се постигне доколку парламентот нема посилна автономија, а граѓанските организации и медиумите не можат да ја вршат својата надзорна улога без опструкции од властите.
CPI 2023_Report
CPI2023_Technical Methodology Note
CPI 2023_Full Source Description
Презентацијата за ИПК 2023 е достапна на следниот линк: Презентација_ИПК 2023
Видеото од прес-конференцијата на која беа презентирани резултатите од Индексот на перцепција на корупцијата за 2023 година е достапно на следниот линк:
