Да се побара одговорност од моќниците е храбар и често опасен чин. Храбрите поединци кои ги разобличуваат штетните дејствија на влади, јавни институции или компании често се соочуваат со сериозни ризици – вклучително и вознемирување, ставени на „црни листи“, кампањи за оцрнување, а понекогаш и физичко насилство, прогон или апсење. Сепак, тие продолжуваат да се борат за зголемена транспарентност и отчетност, со цел јавните средства да завршат таму каде што навистина треба.
Правото на слобода на изразување го вклучува и правото да се пријави неправилност – без разлика дали во јавниот или приватниот сектор. Луѓето што говорат за неправдите треба да бидат заштитени, а не казнети.
Токму затоа, во изминатата деценија се залагаме за усвојување и спроведување на силни правни рамки за заштита на укажувачите, паралелно со развој на ресурси и алатки што им помагаат на организациите да воспостават ефективни интерни системи за пријавување неправилности.
Прогрес во законската регулатива
Правната заштита е темелот на ефективното укажување на неправилности. Кога луѓето имаат безбедни и ефективни начини да сигнализираат за злоупотреби, добива целото општество. Но, во многу земји сè уште не постојат сеопфатни закони за заштита на укажувачите – заштитата често е ограничена само на одредени сектори или не ги заштитува укажувачите од граѓанска и кривична одговорност. Во други случаи, механизмите за пријавување се нејасни, недостапни или небезбедни. Одмаздата останува честа, а одговорноста за сторителите – ретка.
Во изминатите десет години, придонесовме кон развојот на меѓународни стандарди и спроведување на законски реформи на национално ниво со цел да се заштитат оние што проговараат и бараат одговорност од владите, јавните институции и приватниот сектор.
Некои од нашите клучни иницијативи вклучуваат изработка на Меѓународни принципи за законодавство за укажувачи и Водич за најдобри практики за законодавство за укажувачи, кои се широко прифатени или користени како референтни од страна на влади, граѓанско општество и меѓународни организации – вклучително и Директивата на ЕУ за заштита на укажувачите.
Transparency International беше дел од коалиција на граѓански организации кои одиграа клучна улога во усвојувањето на оваа Директива во октомври 2019 година, која поставува силна основа за унифицирана и робустна заштита на укажувачите низ целата Европска Унија. Потоа активно работевме со владите на земјите членки и кандидатите за членство со цел да се обезбеди квалитетна имплементација на национално ниво и да се следи напредокот.
Денес, сите земји-членки на ЕУ имаат усвоено закони што ја одразуваат Директивата, но нашите анализи покажуваат дека повеќето земји не исполнуваат клучни елементи – особено кога станува збор за поддршка и заштита на укажувачите. Слични наоди има и во земјите кандидати за членство во ЕУ – дури и кога постои законска рамка, имплементацијата често е слаба, а јавната свест за правото да се пријави злоупотреба е ниска.
Затоа продолжуваме да соработуваме со владите и другите засегнати страни за унапредување на националните рамки за заштита на укажувачи и за систематско следење на спроведувањето.
Дури и кога меѓународните или регионалните стандарди се силни, ефективната заштита бара политичка волја и вистинска имплементација – што, пак, бара ресурси, постојано следење и соработка меѓу повеќе чинители.
Улогата на јавниот и приватниот сектор
Укажувањето на неправилности им помага на компаниите да се заштитат од последиците на злоупотреби – вклучително и правна одговорност, сериозни финансиски загуби и долготрајна штета по угледот. Ефикасните интерни механизми за пријавување, исто така, придонесуваат за градење на корпоративна култура на доверба и одговорност. Истражувањата покажуваат дека организациите кои ги слушаат укажувачите побрзо ги препознаваат проблемите, што им овозможува да најдат решенија и да создадат поздрави – и попродуктивни – работни средини.
Со цел да им помогнеме на јавните и приватните организации, развивме сеопфатен сет насоки за развој, оценување и постојано унапредување на нивните интерни системи за укажување на неправилности. Нашите принципи за најдобри практики ги дефинираат клучните елементи на ефикасен систем, а рамката за самооценка им овозможува на организациите да ја проценат дизајнираноста и спроведувањето на нивните системи.
Дополнително, во соработка со Транспаренси Интернешнл Ирска развивме нова алатка:
Оваа алатка има за цел да ги однесе организациите подалеку од обичното „означување полиња“ во списоци за усогласеност и да понуди практична рамка за проценка дали системите навистина функционираат како што е предвидено. Таа обезбедува сет индикатори за собирање и анализа на податоци за клучни аспекти на перформансите на системот – како бројот и типот на пријави, довербата на корисниците во системот, случаи на одмазда и достапни ресурси. Алатката, исто така, вклучува насоки за известување и комуницирање на наодите – внатре во организацијата и надворешно – со цел градење доверба и подобрување на внатрешното учење и надворешната отчетност.
Неколку национални ограноци на Транспаренси Интернешнл имаат развиено слични алатки прилагодени на нивниот национален контекст и нудат обуки и поддршка за јавни и приватни организации. Во Холандија, Транспаренси Интернешнл ја испита состојбата на заштита на укажувачите во 70 од најголемите компании во земјата и разви 20 конкретни препораки – вклучително и промовирање култура на пријавување и овозможување укажување без откривање на идентитетот. Огранокот во Италија, обезбедува бесплатна, безбедна онлајн платформа за пријавување за јавната администрација.
Поддршка за поединечни укажувачи
Транспаренси Интернешнл управува со Центри за застапување и правни совети (ALAC) во повеќе од 60 земји. Овие центри обезбедуваат доверлива поддршка за поединци кои пријавуваат корупција, нудејќи непроценлив увид во реалните пречки со кои се соочуваат укажувачите и помагајќи да се идентификуваат практични решенија.
На пример, во март 2023 година, Транспаренси Интернешнл Унгарија доби пријава од укажувач кој разоткри корупција во јавна болница и му помогна на лицето да поднесе жалба до Националната агенција за заштита, која подоцна спроведе официјална истрага. Во 2019 година, Транспаренси Интернешнл Либан соработуваше со група истражувачки новинари за да ја разоткрие влијанието на нецивилизираната канализација и индустриски отпад што нелегално се исфрлувале во реката Литани, како и корупцијата што спречувала преземање дејства. Документарниот филм што го продуцираа предизвика национална реакција која конечно доведе до официјални мерки, а во моментов се спроведуваат операции за чистење.
Гледајќи напред: Што треба да се случи понатаму?
Укажувањето на неправилности значи осветлување штетни практики што овозможуваат корупција и други злоупотреби, како и создавање системи каде што секој – без разлика на пол, потекло или идентитет – може безбедно да проговори.
За да се поттикне ова, потребна е активност од страна на владите, јавните и приватните организации и општествата во целина. Затоа ние ги повикуваме властите да ја промовираат вредноста на укажувањето преку помагање на компаниите и организациите да ги подобрат своите интерни системи за пријавување, да ја оценуваат ефикасноста на законската заштита и да го охрабруваат развојот на безбедна средина за укажувачи.
Граѓанските организации, заедно со синдикати, здруженија на работодавачи и професионални асоцијации, независни медиуми, академски институции и заедниците, се клучни партнери во развојот и спроведувањето на ефективно законодавство и практики за укажувачи. Тие го подигаат нивото на свесност, нудат независен совет на укажувачите, ја следат имплементацијата и обезбедуваат техничка експертиза, поради што земјите треба да го институционализираат повеќесекторски ангажман во нивните национални стратегии за заштита на укажувачи. Ова опфаќа вклучување на граѓанското општество уште во најраните фази на подготовка на законодавството и обезбедување учество во имплементацијата, подигнувањето на свеста и надзорот.
Само така ќе се приближиме кон создавање по транспарентна и побезбедна заедница за сите.
Транспаренси Интернешнл ги разви „Рамка за собирање податоци и известување за ефективност и влијание на интерни системи за укажување“ и „Рамка за самооценка на интерни системи за укажување за јавни и приватни организации“ во рамките на проектот SAFE4Whistleblowers, финансиран од Европската Унија.
Принципите за најдобри практики за интерни системи за укажување и извештајот „Колку добро земјите од ЕУ ги штитат укажувачите?“ беа изработени во рамките на проектот Speak Up Europe, исто така финансиран од ЕУ.
Следењето на имплементацијата на препораките од Националниот систем за интегритет (NIS) во Западен Балкан и Турција е дел од проектот „Ангажман на граѓаните за јавна интегритет“ (CEPI), кој е финансиран од Европската Унија.
