Националната конвенција за Европската Унија во Северна Македонија, во организација на Европското движење, денеска беше домаќин на 17. сесија на Работната група 4 – Правда, слобода и безбедност (Поглавје 24) на тема „Ефикасноста на институционалниот одговор во Република Северна Македонија на препораките на ЕУ за конфискација и управување со имот стекнат од криминал“.
Дијалогот беше фокусиран на клучните прашања и предизвици во процесот на усогласување на македонското законодавство со европските стандарди во поглед на замрзнување, конфискација и управување со незаконски стекнат имот, детектирање на правните празнини и системски слабости што го отежнуваат нивното ефективно спроведување, како и меѓуинституционална и прекугранична координација при следењето и размената на податоци за имот поврзан со организиран криминал.
„Конфискацијата на незаконски стекнат имот е првиот показател што Европската Унија го проверува во пристапниот процес кога станува збор за владеење на правото“, изјави директорот на Управата за финансиска полиција, Слободан Ивановски во воведното обраќање во темата. Според него, нормативната рамка не значи и ефикасност. Главен предуслов за успешна конфискација на имот стекнат од криминал е вмрежување на институциите преку преку дигитализација и заедничка платформа за нивна поголема ефикасност и од каде институциите ќе можат на време да ги влечат податоците за целиот имот, со цел да се спречи исчезнување на незаконски стекнатиот имот што лицата кои ќе дознаат дека против нив се покренува предистражна постапка, веднаш го префрлаат на име на други лица“. Тој посочи дека е недозволиво еден допис, како што е случајот сега, да шета со месеци од институција до институција и оттаму да протекуваат информации што ја намалуваат ефикасноста во борбата против криминалот и корупцијата. Освен дигитализацијата потребно е да се подобри институционалната координација, пристапот до информации, ресурсите и капацитетите и меѓународната поврзаност, бидејќи како што рече „секое изгубено евро значи пораз за правдата, а секое вратено евро – победа на граѓаните“, поентираше Ивановски.
Директорката на Агенцијата за управување со одземен имот, Ирена Илиевска, рече дека „конфискацијата на имот стекнат од криминал е клучна за владеење на правото и моќен инструмент со кој праќаме порака дека криминалот е неисплатлива професија“. Таа посочи дека на ваков начин не само што ќе се спречи користа од криминалот, туку и ќе се врати довербата во институциите, а добра вест во таа насока е што новиот управен одбор на Агенцијата е составен од претставници на сите релевантни институции, така што ќе може да се дејствува координирано. Илиевска најави дека од денеска стапуваат на сила измените на Законот за конфискација со кои конечно и привремено одземените возила од страна на Агенцијата ќе им бидат достапни на сите институции, а не само на МВР како до сега, но тие претходно треба да добијат согласност од сопствениците на привремено одземените возила, или пак од институцијата која донела одлука тие да бидат одземени. Во моментов има над 1700 одземени возила.
Во динамичната и конструктивна дискусија, во која се вклучија претставници на релевантни институции поврзани со управувањето со имот стекнат од криминал, експерти, граѓански организации и дел од академската заедница, впечатлива порака испрати државниот секретар во Министерството за внатрешни работи, Сашо Петрушевски, кој рече дека враќањето на конфискуваниот имот кон државата и кон граѓаните е непресушна тема, бидејќи ним ништо не им значи што криминалците одат во затвор кога огромниот незаконски стекнат имот останува во нивни раце. Петрушевски посочи дека Националната конвенција е одлична платформа во која се води отворен дијалог со сите инволвирани експерти во насока на спроведливост на законите, а не само нивно усогласување. Тој ја поздрави идејата за достапноста на конфискуваните возила за сите државни институции, кои трошат милиони денари за набавка на возила, додека илјадници возила пропаѓаат на плацовите каде што во прилично скромни и несоодветни услови се чуваат запленетите возила.
На тоа се надоврза и директорот на Директоратот за европска интеграција во МНР, Андреј Лепавцов, кој рече дека токму затоа од оваа дебата се има големи очекувања, особено откако ќе бидат усвоени десетте препораки на работната група одговорна за Поглавјето 24 за правда, слобода и безбедност.
Професорот за безбедност, Трпе Стојановски, констатира дека иако Македонија го потпиша Договорот за стабилизација и асоцијација прва во регионот, сепак за жал, таа не ги следеше реформите, па така, во однос на конфискацијата, ние сме во долната група од регионот, далеку зад земјите од ЕУ. „Гледајќи во нашето соседство, Албанија многу напредува во оваа област, додека кај нас се уште се соочуваме со големи проблеми, како недостиг на дигитализација, кадровски проблеми и слично“, рече Стојановски, посочувајќи дека по секоја промена на власт, се менуваат и голем дел од кадрите што се создаваат подолг временски период, а прашање е дали ние како држава можеме да си ги дозволиме овие промени и губење на веќе обучен персонал. Осврнувајќи се и на буџетите на институциите, тој рече дека ЈО добива многу помалку од законски пропишаното, што влијае на борбата со финансискиот криминал.
Професорката Александра Деаноска Трендафилова, од Правниот факултет „Јустинијан Први“ – Скопје, го отвори прашањето за ефикасноста на институциите во борбата против организираниот криминал и корупцијата, при што акцент беше ставен на современите пристапи за откривање и конфискација на нелегално стекнат имот. Ги презентираше различните модели на конфискација – редовна, проширена, без пресуда и граѓанска – и нивната применливост согласно домашната легислатива и европските стандарди. Посебно внимание беше посветено на новата Директива (ЕУ) 2024/1260 за пронаоѓање, замрзнување и конфискација на имот во кривични постапки, како и на потребата од јасно разграничување на надлежностите помеѓу институциите и соодветни законски измени за да се обезбеди ефективна примена на овие механизми.
Проф. Деаноска истакна дека покрај правната рамка, суштински предизвик претставуваат институционалните капацитети – недоволен број истражители, финансиски експерти и обучени кадри, како и потребата од унапредување на меѓуинституционалната координација.
Јавната обвинителка Лиле Стефанова, пак, се осврна на ефикасноста како прашање за сите присутни. Забележа дека иако законодавството по толку години е усогласено, усвоени се и низа меѓународни договори и конвенции, но се уште се мачиме со спроведување на дел од законите. Зборувајќи конкретно за работата на Јавното обвинителство, таа сподели дека постојат закони кои излегуваат од рамката, односно дека се даваат рокови кои се несоодветни.
Благоја Пандовски, претседател на Транспаренси Македонија, се осврна на новиот Закон за конфискација на имот во граѓанска постапка, истакнувајќи дека истиот е формулиран на премногу општ начин, без прецизно дефинирани механизми и процедури за негово спроведување. Според него, законот содржи бројни недоречености кои отвораат простор за правна несигурност и потенцијални злоупотреби.
Како особено проблематичен елемент го посочи фактот дека товарот на докажување е ставен на лицето за кое постојат индиции дека стекнало имот преку криминални дејствија. Во одредени случаи, лицето треба не само да објасни како го стекнало имотот, туку и да ги образложи финансиските трансакции и сопственичките врски што датираат од претходни генерации, што е крајно комплексно и тешко изводливо во пракса.
На крајот, Пандовски нагласи дека, без значително зајакнување на човечките капацитети во институциите кои се надлежни за имплементација на овој закон, државата нема да биде во позиција да се справи ефикасно и ефективно со овие појави. Според него, неопходна е посветена инвестиција во обука, едукација и институционална поддршка доколку се сака да се постигнат конкретни резултати во борбата против нелегално стекнатиот имот.
Дарко Аврамовски, извршен директор на Коалицијата „Сите за правично судење“, беше последниот говорник на сесијата. Тој го започна своето излагање со силна компарација, истакнувајќи дека потребата од конфискација на имот стекнат на криминален начин може да се спореди со чистење на радиоактивен отпад – присутна е во ограничени количини, но речиси никој не се нафаќа да се справи со неа поради недостиг од соодветна опрема и капацитети.
Аврамовски го постави суштинското прашање: зошто институциите, особено судовите и обвинителствата, не преземаат проактивна улога во искористување на постоечките законски можности за конфискација, особено кога тоа е поврзано со сопственото институционално финансирање и опремување? Ова, според него, покажува на системски слабости и недостиг од волја, но и од соодветна поддршка и заштита за тие што би се нафатиле на ваква одговорност.
Тој потенцираше дека конфискацијата како алатка има силен и девастирачки ефект врз организираниот криминал, но дека секој јавен обвинител кој ќе се осмели да ја искористи, ризикува да се соочи со влијателни и моќни интереси. Затоа, како што заклучи, мора да се воспостават механизми за заштита на оние кои ја применуваат оваа мерка, доколку сакаме вистинска и долгорочна ефикасност во борбата против организираниот криминал и корупцијата.
На крајот на сесијата Националната координаторка, Милева Ѓуровска, заклучи дека дијалогот што го водеа сите засегнати страни се очекува да придонесе за поголема транспарентност, отчетност и професионализам во борбата против организираниот криминал особено во делот на конфискација на нелегално стекнат имот како суштински чекор во градењето правна држава, знаејќи дека речиси 50 отсто од препораките на ЕУ се однесуваат токму на владеењето на правото и борбата против корупцијата.
