Проектот за реката Сатеска во Република Северна Македонија бил во центарот на контроверзии, укажувајќи на корупција, лошо управување и системски институционални пропусти во животната средина. Реката Сатеска, која тече низ Охридскиот регион – каде што се наоѓа и Охридското Езеро, кое е заштитено како светско наследство на УНЕСКО – беше пренасочена во Охридското Езеро во 1960-тите. Овој потег довел до сериозно загадување и еколошка штета врз езерото, едно од најбиоразновидните слатководни екосистеми во Европа. Како одговор, Мисијата за реактивен мониторинг на УНЕСКО во 2017 година препорача Република Македонија да разгледа опции за повторно враќање на Сатеска река во нејзиното природно корито. Во последователна мисија во 2020 година беше побарана целосна реставрација на реката.
Со датум на потпишување 22 октомври 2019 година, проектот за интегрирано управување со ризици од поплави во прекуграничниот слив на Дрим (Drin FRM), финансиран од Фондот за адаптација, имаше за цел да ја врати реката Сатеска во нејзиното природно корито со цел да се зголеми климатската отпорност. Доколку се спроведе внимателно, оваа мерка би придонела и за намалување на притисокот врз биодиверзитетот на Охридското Езеро предизвикан од реката.
Сепак, имплементацијата на проектот беше нарушена од коруптивни активности и институционални пропусти, што ги поткопува неговите климатски цели и потенцијално предизвикува штетни еколошки последици. Судирот на интереси и себичните агенди на одредени засегнати страни – од локални власти до меѓународни организации – предизвикаа сериозни сомнежи за соодветноста на Студијата за оцена на влијанието врз животната средина (EIA) и легитимноста на процедурите што стојат зад проектот.
Обвинувања за корупција и лошо управување
Еден од клучните проблеми и кај проектите за пренасочување и за реставрација на реката Сатеска е сериозниот недостаток во студијата за оцена на влијанието врз животната средина (EIA). Наместо да обезбеди соодветна процена на еколошките последици од проектот, студијата содржи и големи делови плагиран материјал. Важни сегменти, како што се анализата за климатски промени и дискусиите за квалитетот на водата, се копирани од застарени студии и претставуваат нерелевантни податоци што не се однесуваат на актуелните еколошки предизвици. Овој недостаток на оригинално истражување и анализа специфична за локацијата не само што ја поткопува кредибилноста на проектот, туку и открива длабоко ниво на занемарување во обезбедувањето на еколошките заштитни мерки – што на крајот оди во прилог на промоторите на проектот.
Пропусти во надзорот и непочитување на регулативите
Министерството за животна средина и просторно планирање, кое беше одговорно за ревизија на студијата за оцена на влијанието врз животната средина (EIA), не спровело ефикасна и независна проверка, туку го одобрило документот без соодветна анализа – формално и без критичка оценка. Јавните забелешки доставени од еколошкото здружение Охрид SOS во текот на консултативниот процес беа игнорирани, а нивните коментари мистериозно исчезнале од официјалните записници. Овој недостаток на надзор од страна на Министерството овозможи проектот да продолжи и покрај очигледните недостатоци.
Дополнително е заобиколена и Комисијата за управување со природното и културното наследство на Охридскиот регион, која е задолжена за надзор на сите значајни интервенции што може да влијаат врз Светското наследство. Според македонското законодавство, Комисијата мора да биде консултирана за проекти што го засегаат Охридскиот регион, но оваа законска обврска била игнорирана – уште еден показател за институционалната запуштеност и непочитувањето на правните процедури. Иако Единицата за социјална и еколошка усогласеност на УНДП (SECU) спровеле истрага и потврдиле дел од обвинувањата, таа не успеа да допре до вкоренетоста на корупцијата, ниту пак препорача суштински реформи.
Институционална корупција
Општина Дебрца издала градежни дозволи за проектот Сатеска, но останува нејасно дали биле почитувани законските обврски, како што е спроведување на Стратешка оцена на животната средина (SEA). Слично на тоа, Министерството за животна средина и просторно планирање не го стопирало проектот и покрај недостатокот на неопходна документација. Ова укажува на системски проблеми во рамки на локалните и националните институции, каде што моќни актери очигледно го манипулирале системот за да ги заобиколат еколошките регулативи.
Лошото управување со проектот за Сатеска ја наруши довербата на јавноста како во македонските институции, така и во меѓународните организации како УНДП, и го забави спроведувањето на препораките на УНЕСКО за спречување на дополнително оштетување на Светското природно наследство. Неуспехот да се санкционира корупцијата и прекршувањето на процедурите ја поткопува доверливоста на еколошкото управување и го отежнува ангажманот на граѓаните и еколошките здруженија. Вклученоста на меѓународни тела, како УНДП, исто така го отвора прашањето за ефикасноста на нивните надзорни механизми, бидејќи континуирана поддршка за проекти со вакви нерегуларности може да ја наруши нивната репутација и успехот на идни иницијативи.
Транспаренси Интернешнл и Транспаренси Интернешнл – Македонија заедно го објавија овој случај во глобалниот Атлас за клима и корупција (Climate and Corruption Case Atlas). Погледнете на следниот линк:
https://www.transparency.org/en/projects/climate-governance-integrity-programme/climate-corruption-atlas/corruption-and-environmental-mismanagement-in-the-river-sateska-re-routing-and-restoration-projects
Извори:
- https://whc.unesco.org/en/documents/218170/
- https://secu.info.undp.org/sites/g/files/zskgke461/files/2024-08/SECU0021_North%20Macedonia_Final%20Investigation%20Report.pdf
- https://www.un-ilibrary.org/content/books/9789210479011/read
- https://ohridsos.org/threats/
- https://ohridsos.org/portfolio/ohrid-river-sateska/
