Просечниот резултат за Источна Европа и Централна Азија е 35 – помалку од глобалниот просек од 43. Иако подобрувањата во многу држави даваат надеж, регионот има долг пат за да се спротивстави на корупцијата.
Низ Источна Европа и Централна Азија, 2022 покажа како високата корупција е тесно поврзана со политичката нестабилност, слабите институции и – во најекстремните случаи – насилен конфликт. Во целиот регион, владите ги поткопуваат демократските процеси, го нарушуваат граѓанскиот простор и ги ограничуваат медиумските слободи во магичниот круг на корупција и авторитаризам, оставајќи ги Источна Европа и Централна Азија втор регион со најниски резултати на Индексот на перцепција на корупцијата (ИПК) за 2022 година.
Најдобри резултати во регионот имаат Грузија (ИПК резултат: 56), Ерменија (46) и Црна Гора (45), додека Таџикистан (24), Азербејџан (23) и Туркменистан (19) имаат најлоши резултати.
Источна Европа дестабилизирана од војна
Бруталната инвазија на Русија (28) на Украина (33) го потресе светот и покажа како вкоренетата корупција ја загрозува регионалната безбедност и стабилност. Претседателот Владимир Путин ја презема контролата преку економска моќ вклучително и со доделување профитабилни деловни зделки на своите блиски соработници – и прогонувајќи ги оние што се спротиставуваат. Сега тој може да го покаже своето влијание и своите геополитички амбиции без внатрешна опозиција. Последиците за останатиот дел од светот се огромни: конфликтот во Украина предизвика големи политички, економски и безбедносни предизвици низ Источна Европа, и се заканува на напредокот за да се заштити владеењето на правото, борбата против корупцијата и поддршка за стабилно функционирање на демократските институции.
Земја за набљудување: Украина
Иако сè уште има ниски резултати, Украина разурната од војна е еден од неколкуте значајни подобрувачи на ИПК, со освоени осум поени повеќе во однос на 2013 година. Земјата долго време се бореше со системска злоупотреба на моќта, но презеде важни чекори за подобрување на надзорот и одговорноста.
Дури и додека ја возвраќаше инвазијата, во јуни 2022 година, парламентот усвои нова Национална антикорупциска стратегија и назначи нов шеф на канцеларијата што поднесува случаи на корупција пред судовите. Зајакнувањето на државните институции и функции ранливи на корупција е уште еден витален фактор во напредокот на земјата: истражувањата покажуваат дека мешањето во судството од страна на олигарсите и другите сопствени интереси беше еден од клучните ризици за корупција пред војната.
Ова е само најновата во долгата низа иновативни реформи поттикнати од Револуцијата Мајдан во 2014 година. Со прифаќањето на идејата „сите гледаат сè“, државата има за цел да им овозможи на своите граѓани максимален пристап до информации за тоа како се трошат јавните средства и им даде можност да постават прашања за сомнителни активности. Исто така, беше имплементиран систем на нови антикорупциски тела заедно со реформите во различни сектори.
Сепак, руската агресивна војна наруши некои од реформските процеси и ги влоши ризиците од корупција. Напорите за реконструкција и обновување може драстично да бидат поткопани од погрешните лица кои прибираат средства, и за време на војната и по неа. Таков случај беше откриен во средината на јануари кога истрагите открија воено профитерство од страна на министерствата за одбрана и развој на заедниците и териториите.
Скандалот јасно ја нагласува потребата од реформи за да се спречат ваквите прекршувања во иднина, и од домашни и од светски актери. Бидејќи странската помош ќе игра витална улога во обновата на Украина, меѓународната заедница мора да ја поддржи украинската влада во зајакнувањето на нејзините национални антикорупциски агенции и граѓанското општество. Само независен надзор може да обезбеди ефективна и одговорна распределба на помошта за развој и реконструкција на земјата која очајно ѝ е потребна.
Социјално незадоволство и намалување на просторот за граѓански активизам
По години на подобрување, овој ИПК носи загрижувачки знаци бидејќи Ерменија паѓа за три поени. Иако сè уште не е статистички значаен, овој пад го одразува дефектот во одржувањето на контролите и рамнотежата, обезбедувањето интегритет во спроведувањето на законот, обезбедувањето на независноста на судството и заштитата на граѓанскиот простор.
Казахстан (36) беше потресен од огромни граѓански немири во јануари 2022 година. Предизвикани од скокот на цените на горивото, демонстрациите беа поттикнати од незадоволството на јавноста поради нееднаквоста и корупцијата, што резултираше со повеќе од 200 смртни случаи, од кои многу не беа правилно и транспарентно истражени. Демонстрантите го истакнаа наводно незаконски стекнатото богатство на поранешната владејачка казахстанска фамилија, поради што сегашниот претседател Касим-Жомарт Токаев даде приоритет за враќање на украдените средства. За да се придвижи напред од оваа турбуленција, земјата мора да ги зајакне антикорупциските агенции и да обезбеди транспарентност во процесот на враќање на имотот.
Во меѓувреме, власта во Азербејџан во голема мера ја има претседателот – кој е на оваа функција од 2003 година – и неговото семејство. Корупцијата во земјата е широко распространета, а ефективната опозиција на владата е ослабена со долгогодишните репресии врз ривалските политичари и граѓанското општество.
Киргистан (27) покажува најслаби резултати во регионот. И покрај тоа што порано беше демократски пример меѓу соседите, земјата подлегна кон автократија. Резултирачкото слабеење на контролите и рамнотежата им олеснува на оние кои имаат моќ да ја злоупотребат без одговорност. Работите да бидат уште полоши, минатата година владата силно ги загрози слободите на изразување и граѓанското општество, апсејќи демонстранти и делумно оневозможувајќи го интернет пристапот по демонстрациите против тајниот договор на владата за демаркација на границата со соседен Узбекистан.
Узбекистан (31), од друга страна, постојано го подобрува ИПК, освојувајќи 14 поени повече во однос на 2013 година. Во последните години, земјата има приоритет за спречување на корупцијата, формирајќи агенција за борба против корупцијата, како и задолжителна онлајн платформа за јавни набавки за да се зајакне транспарентноста. И покрај овие важни мерки, Узбекистан останува авторитарна држава каде што активистите и граѓанското општество се соочуваат со прогон, испрашување и отпуштања. Сè додека земјата не го отвори граѓанскиот простор, таа не може целосно да ги реши своите проблеми со корупцијата.
Дефицитарни демократски процеси и процут на криминалот
Регионот на Западен Балкан е познат по својата ниска отпорност на организираниот криминал. Земјите бавно се справуваат со овој ризик, а на одговорните институции сè уште им недостасуваат соодветни ресурси и независност.
Неодамнешната ескалација на тензиите меѓу Косово и Србија ги зголеми безбедносните ризици во регионот, вклучително и со поткопување на прекуграничната соработка, која е клучна за успешна борба против организираниот криминал. Потранспарентно и поодговорно политичко одлучување, вклучително и за време на дијалогот Косово-Србија, ќе создаде клима подобро прилагодена за конструктивно решавање на овој замрзнат конфликт и ќе овозможи спроведување на клучните реформи како предуслов за интеграција во ЕУ.
Косово (41) постигна напредок со подобрена правна рамка за финансирање на политичката и изборната кампања, но спроведувањето на таквите реформи ќе биде клучно во наредните месеци. Владата сè уште треба да ја подобри транспарентноста и да се воздржи од било какво мешање во правосудниот систем. Иако корупциските скандали не излегоа на виделина во изминатата година, тоа не значи дека корупцијата е под контрола. Ниското трошење на буџетот за капитални инвестиции во последните години ги намали можностите за корупција при распределбата на јавните договори, што беше проблем во минатото.
Во Северна Македонија (40) надлежни органи отвораат нови случаи на корупција, но овие чекори во вистинската насока се загрозени поради неефикасното следење на тековните и недостатокот на интегритет при изборот на клучните фигури во судството. За да обезбеди одговорност и да покаже вистинска волја за борба против корупцијата, владата мора соодветно да обезбеди ресурси и да дозволи независност на Комисијата за спречување на корупцијата (ДКСК) и на институциите одговорни за истрага на корупцијата и организираниот криминал.
Босна и Херцеговина (34) има најниски оценки во Западен Балкан и значително опаѓање на ИПК, откако изгуби осум поени во однос на 2013 година. Зголемените политички поделби по етнички линии продолжуваат да ги попречуваат демократските институции потребни за управување со земјата и борбата против корупцијата. Ова не беше поочигледно отколку во водечкото обвинителство во земјата каде што има сериозни сомнежи за неговата способност да ги изведе сторителите на корупција пред лицето на правдата – по серијата оставки, Високиот судски и обвинителски совет назначи нов главен обвинител преку многу неисправна постапка во која тројца од четирите првични кандидати или се откажаа или беа елиминирани.
Дополнителна причина за загриженост се фокусира на лидерот на Република Српска, кој е познат по неговата поддршка на руската инвазија на Украина и неговите неодамнешни спомнувања на закон за криминализирање на клеветата што може да се користи за замолчување на независните критичари.
Земја за набљудување: Грузија
Иако Грузија води во регионот со 56 поени, ова се должи на претходните придобивки во елиминирањето на митото на ниско ниво; земјата стагнира на ИПК од 2012 година. Разочарувачки, во земја која некогаш се држеше како шампион во борбата против корупцијата во регионот, актуелната влада ефективно го уништува секој моментум за борба против овој проблем. Владејачката партија Грузиски сон – за која се верува дека е контролирана од најбогатиот грузиски човек и поранешен премиер, Биџина Иванишвили – ги зазеде клучните државни институции, судството и спроведувањето на законот, што значи дека злоупотребите на моќта на највисоките нивоа главно остануваат неказнети.
Како пример, во последниве години, мониторингот на Транспаренси Интернешнл Грузија идентификуваше десетици случаи на наводна корупција на високо ниво кои не беа истражени; природата, обемот и зголемениот број на овие случаи упатуваат на алармантен заклучок дека корупцијата на високо ниво во Грузија добива форма на клептократија, каде што службениците систематски ја користат политичката моќ за да го присвојат богатството на земјата и да ги поткопаат сите критички гласови, вклучително и политичката опозиција, медиумите и граѓанското општество. Владините претставници дури прибегнаа кон агресивна реторика против граѓанското општество што ја разоткрива корупцијата. Неодамнешните кампањи за клевета против активистите ги зголемија стравувањата дека парламентот можеби се залага за закон за странски агенти – сличен на она што е во Русија – за да ги нападне непрофитните организации.
ЕУ ја наведе неактивноста во врска со корупцијата на високо ниво како клучна грижа во својата одлука од јуни 2022 година да не и додели кандидатски статус на Грузија. Ова следеше по процесот на проценка за кој многумина веруваат дека самата влада саботираше за да ја смири Русија. Сепак, ЕУ ѝ понуди на земјата перспектива за членство, зависна од исполнувањето на 12 приоритети – вклучително и создавање на агенција за борба против корупцијата која ќе помогне во „деолигархизацијата“ на земјата. Владата ги откри плановите за основање на таква агенција, но предлозите се неуспешни бидејќи не вклучуваат истражни овластувања и доволна независност.
Предностите за – и против – автократското владеење
Земја со долга историја на заробување на државата, Молдавија (39), неодамна излезе од турбулентен политички период и покажа вистинска подготвеност да спроведе антикорупциски реформи. Се чини дека мнозинството во парламентот на проевропската влада го одразува широкиот консензус против вкоренетите олигархиски мрежи. Иако искоренувањето на корупцијата ќе продолжи да биде тешка битка, владата ги постави реформите во судството, напорите за борба против корупцијата и промовирањето на економскиот развој за свои главни политички цели. За напредување, антикорупциските напори ќе бараат зголемена поддршка од граѓанските организации и од грасрут движењата за да се зголеми притисокот врз политичката елита во Молдавија. Војната во соседна Украина додаде уште еден слој на компликации, предизвикувајќи големи енергетски, економски и хуманитарни кризи во земјата. Додека ги спроведува обврските за членство во ЕУ, владата сега треба да ги исполни своите ветувања за деполитизирање на антикорупциските тела и вистинска реформа на правосудниот систем на земјата. Во иднина, антикорупциските напори ќе бараат зголемена поддршка од граѓанските организации и од грасрут движењата за да се зголеми притисокот врз политичката елита во Молдавија. Војната во соседна Украина додаде уште еден слој на компликации, предизвикувајќи големи енергетски, економски и хуманитарни кризи во земјата. Додека ги спроведува обврските за членство во ЕУ, владата сега треба да ги исполни своите ветувања за деполитизирање на антикорупциските тела и вистинска реформа на правосудниот систем на земјата.
Србија (36) падна на историски најниско ниво на ИПК, главно поради континуираното слабеење на владеењето на правото и растечката автократија. Од 2018 година, владата не успеа да подготви нова антикорупциска стратегија и дозволи да продолжат проблематичните политики. Тие вклучуваат директни преговори за значаен развој на инфраструктурата и криење на информации за јавни договори од јавноста. Исто така, загрижувачки е тоа што повеќето менаџери во државните претпријатија – задолжени за трошење милијарди евра од јавните средства – остануваат во статусот „привремен“ со многу повеќе од рокот дозволен со закон, што значително ги зголемува ризиците за корупција.
Понатаму, српското правосудство е под силно влијание на политичките играчи, што сериозно го поткопува напредокот во случаите на организиран криминал, вклучително и оние што укажуваат на вмешаност на високи функционери. Од друга страна, истражувачките новинари, укажувачите и членовите на органите за спроведување на законот кои обелоденија потенцијално коруптивни практики се под притисок на државните институции.
Албанија (36) во голема мера стагнира според ИПК. Напредокот на овој хибриден режим во области како што се судската проверка и зајакнувањето на Специјализираната структура за антикорупција и организиран криминал е засенет од ослабената независност на медиумите и недостатокот на можности за значајно ангажирање во донесувањето одлуки од страна на граѓанското општество. Кампањите за оцрнување и заплашување против новинарите продолжуваат и, доколку бидат усвоени, измените на законот за слобода на информирање дополнително ќе ги стеснат можностите за независен надзор над јавните институции, обезбедувајќи им на институциите законски основи за одбивање да споделуваат информации.
Иако има повисоки резултати на ИПК од нејзините соседи, Црна Гора излегува од децениското автократско владеење и стагнира според ИПК во последните пет години. Новата влада не ги исполни очекувањата за подобрени институционални и законски рамки за борба против корупцијата и ја продолжува практиката на задржување информации од јавноста.
Неколку апсења за наводна злоупотреба на службената положба и вмешаност во организиран криминал, вклучително и на поранешниот шеф на Врховниот суд даваат одредена надеж дека најлошите криминалци и нивните овозможувачи повеќе нема да уживаат неказнивост. Сепак, политичката борба за моќ што го парализираше Уставниот суд покажува дека луѓето на власт сакаат да ја задржат судската независност под политичка контрола и да ги поткопаат напорите за борба против корупцијата.
За да ја унапреди својата демократија и владеење на правото, Турција треба да се справи со слабеењето на ефективноста во политичките контроли и рамнотежи и треба да се воспостави посилна правна и институционална антикорупциска рамка со цел да се елиминира несоодветното влијание во гонењето на корупцијата.
Земја за набљудување: Русија
Со оценка според ИПК од само 28, корупцијата е ендемична во Русија, а јавните институции се речиси целосно заробени од извршната власт, што значи дека тие не можат да дејствуваат како контрола на моќта.
За време на Путин, Русија стана само олицетворение на клептократија, бидејќи корумпираните високи функционери и политички поврзани поединци проневеруваат и присвојуваат јавни средства во масовни размери. Во текот на изминатите две децении, овие политички елити успешно ги злоупотребија дупките во глобалниот финансиски систем и со соработници од странство ги зачуваа во офшор нивните незаконски придобивки како странски луксузни недвижности, банкарски сметки и инвестиции. Ова осигури дека Путин има богатство и моќ да ја продолжи својата деструктивна агенда во Украина.
Како последица на целосната инвазија на Русија на Украина, западните влади воведоа насочени санкции против политичката и бизнис елита во земјата. Замрзнати се средства во вредност од милијарди долари; во некои случаи, истрагите исто така започнаа – давајќи надеж за одговорност.
Во самата земја, по протестите против инвазијата на Украина, режимот уште побрутално ги урива неистомислениците. Многумина ја напуштија земјата. Владата, исто така, ја засили употребата на својот таканаречен закон за странски агенти, назначувајќи ги критичарите од целиот спектар – вклучувајќи го и извршниот директор на Транспаренси Интернешнл Русија, Илја Шуманов – како „странски агенти“.
Русија е во криза. Владата се обиде да ги намали ризиците од ситна корупција со дигитализација на јавните услуги, но севкупната ситуација веројатно само ќе се влоши бидејќи војската добива дополнителна моќ и службениците ја користат војната за агресија за да создадат дополнителни можности за корупција.
CPI2022_Report
CPI2022_TechnicalMethodology
CPI2022_SourceDescription
Презентацијата за ИПК 2022 е достапна на следниот линк: Презентација ИПК 2022
Видео снимката од прес-конференцијата на која беа презентирани резултатите од Индексот на перцепција на корупцијата за 2022 година е достапна на следниот линк: